اسکوردیس Iosif Skordis 97 ساله یکی از تنها 900 نفر در جهان است که به زبان عربی مارونی قبرسی یا سَنا Sanna صحبت می‌کند. امروزه، روستای کورماکیتیس Kormakitis در قبرس، آخرین سنگر زبانی است که زمانی توسط ده‌ها هزار نفر در ده‌ها روستا صحبت می‌شد.
اکنون تنها اسکوردیس و هم‌روستایی‌هایش به زبانی در آستانه انقراض خاطره‌بازی می‌کنند؛ زبانی که ریشه‌هایش تا حدودی به زبانی بازمی‌گردد که عیسی مسیح (ع) به آن سخن می‌گفت.
این زبان، شاخه‌ای از عربی سوری است که مقداری کلمات و واژه های یونانی را نیز جذب کرده است و نسل به نسل در این جامعه قبرسی منتقل شده است.
تا کمتر از دو دهه پیش، هیچ خط نوشتاری یا حتی الفبایی برای این زبان وجود نداشت، زیرا والدین آن را شفاهی و در گفتگو به فرزندان منتقل می‌کردند. تنها تعداد انگشت‌شماری از افراد برای آموزش زبان سنا تربیت شده‌اند.
به گفته کارشناسان زبان‌های اقلیت و محلی شورای اروپا، زبان سَنا در معرض خطرانقراض قرار دارد. سازمان ملل تخمین می‌زند که هر دو هفته، یک زبان بومی در جهان از بین می‌رود و به تدریج از غنای دانش بشری کاسته می‌شود.
اما جامعه 7500 نفری مارونی در قبرس در حال مقاومت است. با کمک دولت قبرس و اتحادیه اروپا، مدارسی ساخته، الفبای سَنا برای انتشار کتاب‌های درسی ایجاد شده و کلاس‌هایی را برای ترویج این زبان آغاز کرده اند.
یاناکیس موساس Yiannakis Moussas ، نماینده جامعه مارونی در مجلس قانون‌گذاری قبرس، گفت: "زبان سَنا بدون شک یکی از بارزترین ویژگی‌های هویت فرهنگی ما است." او در قهوه‌خانه روستای کورماکیتیس که با جام‌های فوتبال و بنرهایی مزین به درخت سدر لبنانی تزئین شده بود، صحبت می‌کرد.
وی می گوید: " این مدرکی چشمگیر از میراث ما است. این واقعیت که ما نوعی عربی را در طول قرن‌های متمادی صحبت می‌کنیم، این را روشن می‌سازد که ما از مناطق سوریه و لبنان آمده‌ایم."
ریشه‌های زبان سنا در سوریه و لبنان
این زبان توسط مسیحیان عرب مهاجر از سوریه، لبنان و فلسطین، از اوایل قرن هشتم به قبرس آورده شد.
به گفته پروفسور زبان‌شناسی دانشگاه قبرس، ماریلنا کاریولمو Marilena Kariolemou ، که رهبری تیم مسئول ترویج این زبان را بر عهده دارد، سَنا در ریشه خود یک زبان سامی است که برخلاف سایر گویش‌های عربی، حاوی واژگانی از زبان آرامی است که توسط مردم قبل از حمله اعراب به شام صحبت می‌شد. زیرا، جامعه مارونی در قبرس از سایر جمعیت‌های عربی زبان جدا شده بود.
اما با افزایش تعامل مارونی‌ها با جمعیت یونانی زبان اکثریت جزیره و دوزبانه شدن آنها، سَنا تکامل یافت تا واژه های یونانی را نیز در خود جای دهد و به منحصربه‌فرد بودن آن در میان بسیاری از گویش‌های عربی بیفزاید.
به گفته کاریولمو، سَنا حاوی پنج مصوت مشابه یونانی و سه مصوت دیگر مشابه زبان آرامی است، در حالی که صامت‌هایی هم دارد که صداهایشان در انتهای گلو شکل می‌گیرد که احتمالاً به دلیل تأثیر زبان یونانی کاهش یافته‌اند.
وی گفت که سَنا همچنین نحو زبان یونانی را اقتباس کرده است.
پیامدهای تهاجم نظامی ترکیه بر زبان سنا
تا اواسط دهه 1970، جامعه مارونی عمدتاً در اطراف چهار روستا متمرکز بود: آسوماتوس Asomatos ، آیا مارینا Ayia Marina ، کارپاسیا Karpasia و کورماکیتیس Kormakitis به عنوان مرکز فرهنگی.
اما تهاجم نظامی ترکیه به قبرس در سال 1974 که قبرس را به یک بخش جدا شده ترک‌نشین در شمال و یک بخش یونانی‌نشین در جنوب تقسیم کرد، جایی که دولت به رسمیت شناخته شده بین‌المللی در آن مستقر است، باعث شد که بیشتر مارونی‌ها در سراسر جنوب پراکنده شوند.
در شمال قبرس، آسوماتوس و آیا مارینا از ساکنان مارونی خالی شده‌اند و اکنون اردوگاه‌های ارتش ترکیه در آنها مستقرهستند.
موساس Moussas ، نماینده جامعه مارونی، گفت که پیامدهای تهاجم سال 1974 برای مارونی‌ها "فاجعه‌بار" بود، زیرا آنها به سمت شهرهای بزرگ جزیره جذب شدند و فرهنگ و زبان آنها در معرض خطر قرار گرفت. کودکان در مدارس یونانی زبان تحصیل می‌کردند و ازدواج با یونانی‌های قبرسی افزایش یافت.
گفته می‌شود که در حال حاضر، تنها یک پنجم ازدواج‌های مارونی بین اعضای همین جامعه است.
امیدی برای احیا
این وضعیت ایجاد شده برای زبان سنا، کورماکیتیس را به عنوان تنها سنگر زبانی برای عربی مارونی قبرسی باقی گذاشت که به گفته معلم بازنشسته، ایلیاس زونیاس Ilias Zonias ، تنها توسط ساکنان بالای 50 سال صحبت می‌شود. زونیاس که در کورماکیتیس متولد شده است، تنها گویش‌ور بومی سَنا است که صلاحیت تدریس این زبان را دارد.
کورماکیتیس یک جامعه بسته بود که در آن ساکنان به زبان سَنا صحبت می‌کردند، در حالی که فرزندانشان بدون دانستن زبان یونانی به مدرسه می‌رفتند و زبان سنا را حفظ کرده بودند.
با این وجود، تعداد گویش‌وران زبان سنا پس از سال 1974 با تهاجم ترکیه به قبرس، شروع به کاهش کرد تا اینکه در حدود آغاز هزاره جدید جامعه مارونی با کمک دولت قبرس تلاش‌ها برای نجات این زبان را افزایش داد.
عضویت قبرس در اتحادیه اروپا در سال 2004 نقطه عطفی برای حفظ زبان سَنا بود، زیرا این اتحادیه منابعی را برای حفاظت از زبان‌های بومی اقلیت اختصاص داده است.
کاریولمو گفت که تیم او در سال 2013 یک آرشیو ضبط شده از زبان سَنای محاوره ای، به مدت حدود 280 ساعت، برای مطالعه بیشترتهیه کرده است.
یک الفبای 27 حرفی عمدتاً با حروف لاتین، و به لطف زحمات زبان‌شناس، الکساندر بورگ Alexander Borg ، ایجاد شد. گرامر تدوین و اصلاح شد و امکان انتشار کتاب‌هایی برای آموزش سَنا فراهم شد.
تلاش برای جذب خانواده‌های جوان به حفظ زبان سنا
اسکوردیس گفت که دوره‌های آموزشی این زبان در مراحل اولیه خود قرار دارند و حدود 100 کودک و بزرگسال در کلاس‌هایی در کورماکیتیس و مدرسه ابتدایی سنت ماروناس Maronas در لاکاتامیا Lakatamia در حومه نیکوزیا Nicosia ، پایتخت کشور، شرکت می‌کنند. یک اردوگاه زبان تابستانی برای کودکان و بزرگسالان نیز در کورماکیتیس ایجاد شده است. به این ترتیب، تلاش می شود تا گویش‌وران بومی - در درجه اول ساکنان کورماکیتیس - نحوه تدریس زبان سَنا را بیاموزند.
در مدرسه ابتدایی آیوس ماروناس، 20 کودک در سنین پیش‌دبستانی این زبان را با کتاب‌هایی حاوی کدهای QR یاد می‌گیرند که می‌توان آنها را اسکن کرد تا دانش‌آموزان بتوانند از یک اقتباس صوتی در تبلت‌های ارائه شده توسط مدرسه استفاده کنند.
موساس گفت: اما برای اینکه زبان سَنا آینده‌ای واقعی داشته باشد، هیچ جایگزینی برای بازگشت تعداد زیادی از خانواده‌های جوان به کورماکیتیس وجود ندارد، جایی که این زبان می‌تواند در مدرسه نوساز و با بودجه اتحادیه اروپا تدریس شود. با این حال، رهبران جامعه مارونی از تعداد کم افرادی که به این زبان ابراز علاقه می‌کنند، راضی نیستند. به همین خاطر، رهبران جامعه مارونی و دولت قبرس در حال بررسی ارائه مشوق‌هایی هستند که علاقمندان این زبان را افزایش دهد و در درجه اول برای تسهیل یافتن مسکن برای آنها تلاش می کنند."
برای زونیاس نیز زنده نگه داشتن زبان سنا برای آیندگان، نقطه اوج دستاورد او در دوران حرفه‌ای‌اش خواهد بود. وی می گوید: "من نمی‌خواهم آخرین معلم سَنا باشم."
MENELAOS HADJICOSTIS
ap